2. GRANICE
 |
| Przykop |
Przed krzyżacką ekspansją moja enklawa tkwiła
na pograniczu pomiędzy posiadłościami plemiennymi Galindów i Sasinów. Max
Toeppen, dyrektor pruskiego gimnazjum w Olsztynku, którego absolwentowi Emilowi
von Behringowi przyznano w 1901 roku pierwszego medycznego Nobla za odkrycie
surowicy przeciwbłoniczej [16], tworząc mapę Prus z okresu ekspansji
krzyżackiej, miał kłopot z dokładnym umiejscowieniem terytorialnym pruskich
plemion. Granicami były strefy plemiennego sąsiedztwa i wzajemnego przenikania.
 |
| Tama u źródeł Łyny |
 |
| Źródła Łyny |
Galindowie (Gołędzianie według Augusta
Klemensa Popławskiego [37]), wielbiciele kumysu (sfermentowanego kobylego
mleka) od czasu wspólnej wojaczki z Gotami szarpiącymi cesarstwo rzymskie,
zasiedlali tereny wzdłuż północnej granicy średniowiecznego Mazowsza. Mniej
więcej od Pisy i Wielkich Jezior Mazurskich po górną Łynę.
 |
| Przełom Łyny w Lesie Warmińskim |
Na północy żyli Bartowie, sąsiedzi Galindów, i
Warmowie, których lauksy (osady)
według pewnych niemieckich map graniczyły bezpośrednio z Sasinami, rozpychając
się korytarzem między Pogezanią za Pasłęką a Barcją za Łyną [17]. Od Warmów
wzięto nazwę diecezji warmińskiej. Granice diecezji nie pokrywały się jednak z
ich plemiennym terytorium.
 |
| Gdzieś na Wzgórzach Dylewskich |
Sasinowie władali Wzgórzami Dylewskimi i
terenami stanowiącymi źródła górnych odcinków Drwęcy, Omulwi i Wkry, pod
Nidzicą nazywanej Nidą. Niektóre źródła [18] sugerują, że Sasinowie wyodrębnili
się z plemiennej wspólnoty Galindów po upadku handlu bursztynem. Współcześni
badacze historii Prusów podkreślają związki Sasinów z Mazowszanami. Być może
ulegli asymilacji, żyjąc w okolicy bardziej sprzyjającej rolnictwu, hodowli i
wymianie handlowej.
 |
| Przykop |
Piotr z Dusburga, kronikarz krzyżacki z XIV
wieku, wspominał w Chronicon terrae
Prussiae, że podczas krzyżackiej ekspansji tereny Galindów, którzy już na
Rzymianach wywierali wrażenie, były praktycznie wyludnione. Przytoczył legendę
podająca absurdalną przyczynę ich zniknięcia – wyprawę łupieżczą na południe
przedsięwziętą przez wojów, którzy za namową wieszczki zostawili oręż w domu.
Wieszczka, miast przepowiedzieć przyszłość, postanowiła pomścić śmierć
dziewcząt zgładzonych podczas klęski głodowej w Galindii i okaleczenie kobiet,
którym odcinano piersi, by nie mogły wykarmić dziewczynek ukrytych przed
oprawcami [19].
 |
| Butryny |
Aleksander Brückner, slawista i badacz
historii Prusów, wykładowca uniwersytetu lwowskiego i uniwersytetu
berlińskiego, dostrzegał w tej legendzie ziarno prawdy. Uzasadniał to
podatnością Galindów na sugestie kapłanek i kapłanów, którym przypisywano nadludzkie
zdolności i związki z tajemnymi siłami.
 |
| Jezioro Ustrych |
Wojciech Kętrzyński spustoszenie Galindii
przypisał natomiast wyniszczającym walkom toczonym w XI wieku z wojskami
Kazimierza Odnowiciela. Rewelacje Piotra z Dusburga skwitował, pisząc o „nad
wyraz nieprawdopodobnych szczegółach tej opowieści” [19]. Stwierdzenia
Wojciecha Kętrzyńskiego zdają się potwierdzać wieloletnie wykopaliska nad
jeziorem Salęt nieopodal Mrągowa. Dowiedziono, że nagły upadek osad w tej
okolicy przypadł w przybliżeniu na 1050 rok [20]. Osiem lat przed śmiercią
Kazimierza Odnowiciela. Badacze współcześni nie podtrzymują stwierdzeń o
całkowitym wyludnieniu Galindii.
 |
| Marózka |
Enklawa dzisiaj to historyczne wspomnienie
pogranicza Warmii, Mazur i Prus Górnych przypisanych dzisiaj do Mazur zachodnich (pasma ziem od Ostródy do Szczytna) ukształtowanego edyktem papieskim Innocentego IV w
1243 r. Przebieg granicy między posiadłościami biskupów warmińskich a
posiadłościami krzyżackimi został
szczegółowo wytyczony pod koniec XIV wieku w drodze porozumień i
rozstrzygniętych sporów sądowych (ostatni wpłynął na bieg granicy w pobliżu
Reszla). Historycy twierdzą, że ostateczny kształt granica przybrała w 1375
roku i w tym stanie przetrwała do I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r.
 |
| Nieoczekiwane spotkania na Jeziorze Łańskim |
Jan Stryprock, następca Jana z Miśni,
uporczywą obronę granic diecezji warmińskiej omal nie przypłacił życiem [21].
Podczas spotkania w Tolkmicku w 1369 roku wielki mistrz Winrych von Kniprode,
słysząc w odpowiedzi na zarzuty zdrady i nastawania na jego sławę u
europejskich władców niepokorne słowa:
- „Zmusiła
mnie skrajna konieczność i istota biskupiego urzędu. Uznałem za niezbędne
zażalić się na przemoc i wielką krzywdę zadaną memu kościołowi.”
odparł z gniewem:
- „Zło
złem się wypędza. Wy księżule wiedziecie życie rozrzutne w dobrach, które
własną krwią zrodzone nadał wam mój zakon, abyście służyli Bogu. Lecz niedługo
dowiecie się, że tych łanów, które granicami zostały zabrane, nigdy więcej nie
odzyskacie.”
Po czym obnażył miecz. Na szczęście komturowie
odciągnęli Stryprocka sprzed oczu wielkiego mistrza, oszczędzając mu losu św.
Stanisława.
 |
| W Wojnowie na szlaku Krutyni |
Po śmierci Jana Stryprocka następca, biskup
Henryk Sorbom, okazał się bardziej uległy. Odstąpił w 1374 roku zakonowi władanemu
przez nieustępliwego Winrycha von Kniprode ponad 6 tysięcy łanów Puszczy
Galindzkiej (dorzecza Krutyni). Mowa zapewne o łanach (włókach) chełmińskich,
odpowiadających prawie 18 hektarom. Henryk Sorbom do końca życia nie mógł sobie
darować oddania terytorium niewiele ustępującemu powierzchni dzisiejszej
puszczy napiwodzko-ramuckiej.
 |
| Ostróda |
Mazury, nazwa dzisiaj określająca terytoria krzyżackie
(z wyłączeniem Powiśla, niektórzy twierdzą, że także terenów wokół Ostródy i
Taborza, Olsztynka, Dąbrówna, Nidzicy, Wielbarka i Szczytna), zaczęła pojawiać się dopiero w XV wieku. Na dobre przyjęła się dwa,
trzy wieki później. Pierwotnie oznaczała krainę zamieszkałą przez pruskich Mazurów,
potomków Mazowszan, zajmujących się pozyskiwaniem bartnego miodu i wytwarzaniem
niestosowanych dzisiaj produktów z destylacji (wypalania) drewna: mazi,
dziegciu, smoły drzewnej, potażu. Pierwsi Mazowszanie kolonizowali siedliska
porzucone przez Prusów, głównie Galindów i Sasinów albo osiedlali się w
miejscowościach założonych przez samych Prusów na podstawie aktów lokacyjnych
wydanych im na prawie pruskim lub bezpośrednio chełmińskim.
 |
| Barczewo |
Historyczna granica Warmii i ziem krzyżackich biegnie
więc tutaj z północnego zachodu od Łukty w pobliżu rzeki Pasłęki a czasem jej
nurtem [37], między Kurkami (mazurskimi) a Ząbiem (warmińskim), obok Zgniłochy
(mazurskiej), na wschód od Nowej i Starej Kaletki (warmińskich), na wschód od
Butryn (warmińskich) skrajem Bałd (mazurskich), obok Bałdzkiego Pieca
(mazurskiego); dzieli niegdyś ewangelicki (mazurski) Łajs, biegnąc na zachód od strumienia z
Jeziora Łajskiego do jeziora Kośno i na zachód od Kośna; po czym zmierza na
północ po wschodniej stronie osady Kośno (warmińskiej), obok Krzywonogi i Pasymia
(mazurskich); a dalej zmierza w kierunku Biskupca, omijając od zachodu Sorkwity
i źródła Krutyni.
 |
| Jezioro Kośno |
Przebieg granicy w sąsiedztwie Kurek i Butryn
został ustalony w 1341 roku po tym, kiedy osadnictwo krzyżackie spotkało się z
kolonizacją warmińską. Diecezja zarządzana wtedy przez biskupa Hermana z Pragi
straciła część zasiedlonych terenów. Kurki przestały być wsią diecezjalną.
Tereny wokół Butryn ograniczono od południa. O przebiegu granicy od Kurek do
Butryn zdecydował wielki mistrz zakonu krzyżackiego, ascetyczny Dietrich von
Altenburg (ten sam, który pod Płowcami został zraniony i pojmany przez wojów
Władysława Łokietka, a potem uwolniony w drugiej fazie bitwy) podczas spotkania
w Kurkach z wójtem krajowym biskupstwa warmińskiego, Henrykiem von Lutrem [21],
[22]. Po tym zdarzeniu Dietrich von Altenburg zmarł 6 października 1341 roku w
Toruniu, gdzie zamierzał pertraktować z Kazimierzem Wielkim warunki zwrotu
zagarniętych ziem polskich (pochowano go w Malborku), a rok później Henryk von
Luter (założyciel Lutrów nad Jeziorem Luterskim nieopodal Jezioran) przestał
być wójtem krajowym.
 |
| Kośna |
Pozostała część granicy na południe i wschód
od Butryn została ustalona ostatecznie za Henryka Sorboma (chodzi o terytorium
dawnej Galindii obejmujące dorzecze Krutyni).
 |
| Jeziorany |
Przemierzenie owej historycznej granicy od
Łukty ku Zyndakom i Warpunom leżącym na północ od Sorkwit zajmie pieszo kilka
dni. Konno lub rowerem ciut krócej.
 |
| Purda |
 |
| Nowa Wieś |
[16]
Max Toeppen, Emil von Behring: Źródło internetowe - https://pl.wikipedia.org/wiki/Olsztynek
 |
| Przykop |
 |
| Nowy Przykop |
[18] Grzegorz Białuński: O zasiedleniu Ziemi Lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych. Pruthenia tom IV. Olsztyn 2009.
 |
| Kurki |
[19] Praca zbiorowa pod redakcją Seweryna Szczepańskiego i Pawła Kawińskiego: Opowieści, mity i legendy starożytnych Prus. Olsztyn 2015
 |
| Dodaj napis |
[20] Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz: Starożytności Pojezierza Mrągowskiego, przewodnik archeologiczny. Urząd Miejski w Mrągowie i inni. Mrągowo 2013
 |
| Nieistniejący Jełguń |
[21] Stanisław Achremczyk: Warmia. Wydawnictwo Littera. Olsztyn 2011.
 |
| Jezioro Omulew |
[22] Andrzej Kopiczko: Zarys dziejów parafii w Radostowej do końca II wojny światowej. Studia Ełckie 17/1. 2015
 |
| Nieopodal Jezioran |
[37] August Klemens Popławski: O ludziach dnia wczorajszego. Grupa WM. Olsztyn 2018
