 |
| Zalew Wiślany |
 |
| Elbląg |
 |
| Bulwary nad Elblągiem |
 |
| Elbląg |
 |
| Stary Elbląg |
Diecezję warmińską ustanowiono w 1243 roku. Jej północną granicę wyznaczał Zalew Wiślany, Pregoła; wschodnią Węgorapa i pogranicze Jaćwieży z Litwą; południową pogranicze Jaćwieży z Podlasiem i Galindii z Mazowszem; zachodnią linia rozdzielająca diecezję warmińską od pomezańskiej, od Zielonowa pod Stawigudą do Morąga poprowadzona z grubsza nurtem środkowej Pasłęki, a potem odbijająca na zachód i otaczająca od zachodu Elbląg z przyległościami.
Biskupom przypisano trzecią część terytorium diecezji warmińskiej na ich utrzymanie, jednakże bez określenia granic. Papież Innocenty IV zdecydował, iż granice te zostaną ustalone w drodze porozumienia biskupa warmińskiego z mistrzem zakonu. W rezultacie Warmia nigdy nie objęła trzeciej części terytorium diecezjalnego. W traktacie chełmińskim z 27 grudnia 1254 wskazano środkową część diecezji z Braniewem jako dobro biskupa Anzelma. Południowa część Warmii nie była jeszcze kolonizowana.
 |
| Kurki |
 |
| Butryny |
 |
| Bałdy - biskupia aleja |
 |
| Przykop |
Krzyżacy tolerowali postęp osadnictwa biskupiego do czasu, kiedy zaczęło kolidować z ich osadnictwem. W 1341 roku doszło do pierwszego sporu, którego skutkiem było wyznaczenie przebiegu granicy Warmii w okolicach Butryn i Kurek. Diecezja zarządzana wtedy przez biskupa Hermana z Pragi ustąpiła część zasiedlanych terenów. Kurki przestały być wsią biskupią. Tereny wokół Butryn ograniczono od południa. Sąsiadujące Bałdy powstały w 1414 roku jako krzyżacka wieś rycerska z nadania Michaela Küchmeistera von Sternberga, który obalił w 1413 roku Heinricha von Plauena dążącego do odwetowej konfrontacji z Polską po bitwie pod Grunwaldem.
 |
| Gdzieś w puszczy napiwodzko-ramuckiej |
 |
| Gdzieś na granicy południowej Warmii i Mazur |
O przebiegu granicy od Kurek do Butryn zdecydował wielki mistrz zakonu krzyżackiego, ascetyczny Dietrich von Altenburg (ten sam, który pod Płowcami został zraniony i pojmany przez wojów Władysława Łokietka, a potem uwolniony w drugiej fazie bitwy), podczas spotkania w Kurkach z wójtem krajowym biskupstwa warmińskiego, Henrykiem von Lutrem. Po tym zdarzeniu Dietrich von Altenburg zmarł 6 października 1341 roku w Toruniu, gdzie zamierzał pertraktować z Kazimierzem Wielkim warunki zwrotu zagarniętych ziem polskich (pochowano go w Malborku), a rok później Henryk von Luter (założyciel Lutrów nad Jeziorem Luterskim nieopodal Jezioran) przestał być wójtem krajowym. Tak więc w 1341 roku okolice górnej Łyny i przełomu Marózki z Jeziorem Świętym i z Jeziorem Maróz przeszły we władanie Krzyżaków, stając się miejscowościami późniejszych Mazur Zachodnich lub jak kto woli Oberlandu albo Prus Górnych. Z tym nazewnictwem terenów sąsiadujących z Warmią od zachodu i południa też sprawa nieoczywista i niejednoznaczna, co wykazał Wojciech Kujawski w artykule „Cel podróży Oberland” z maja 2024 roku.
 |
| Glaznoty - kościół ewangelicki |
 |
| Glaznoty |
 |
| Glaznoty |
Wielki Mistrz Winrych von Knirode okazał się bardziej zachłanny od poprzednika. Nie zważając na zatwierdzenie granic przez papieża w 1355 roku i cesarza niemieckiego dwa lata później, zażądał od biskupa Jana Stryprocka kolejnych ustępstw terytorialnych.
 |
| Spychowo (Pupy) |
 |
| Rutki i Tylkówko |
 |
| Dźwierzuty |
Jan Stryprock, następca Jana z Miśni, omal nie przypłacił życiem uporczywej obrony granic dóbr biskupich. Podczas spotkania w Tolkmicku w czerwcu 1369 roku wielki mistrz Winrych von Kniprode, słysząc w odpowiedzi na zarzuty zdrady i nastawania na jego sławę u europejskich władców niepokorne słowa:
- „Zmusiła mnie skrajna konieczność i istota biskupiego urzędu. Uznałem za niezbędne zażalić się na przemoc i wielką krzywdę zadaną memu kościołowi.”
odparł z gniewem:
- „Zło złem się wypędza. Wy księżule wiedziecie życie rozrzutne w dobrach, które własną krwią zrodzone nadał wam mój zakon, abyście służyli Bogu. Lecz niedługo dowiecie się, że tych łanów, które granicami zostały zabrane, nigdy więcej nie odzyskacie.”
Po czym obnażył miecz. Na szczęście komturowie odciągnęli Stryprocka sprzed oczu wielkiego mistrza.
 |
| Wojnowo |
 |
| Zgon |
 |
| Sorkwity |
 |
| Kętrzyn |
Po śmierci Jana Stryprocka następca, uleglejszy biskup Henryk Sorbom odstąpił w 1374 roku zakonowi władanemu przez nieustępliwego Winrycha von Kniprode bez mała 5 600 łanów Puszczy Galindzkiej (dorzecza Krutyni). Mowa zapewne o łanach (włókach) chełmińskich, odpowiadających prawie 18 hektarom. Henryk Sorbom do końca życia nie mógł sobie darować oddania terytorium niewiele ustępującemu powierzchni dzisiejszej puszczy napiwodzko-ramuckiej.
 |
| Kalwa - widok z Pasymia |
 |
| Jezioro Łańskie |
W rezultacie okolice dzisiejszych miejscowości: Pasymia, Dźwierzut, Świętajna, Piecek, Mrągowa, Sorkwit, Zgonu, Rozóg, Babięt, Szczytna, Rucianego-Nidy przeszły w ręce krzyżackie po sądowym rozstrzygnięciu wydanym z naruszeniem zasady, na mocy której biskupia Warmia powinna obejmować trzecią część diecezji warmińskiej. Sprawujący nadzór nad procesem nadsędzia Jan von Polsige, pleban z Iławy, nie odważył się oprotestować wyroku zatwierdzonego w lutym 1375 roku przez papieża Grzegorza XI.
Przebieg granicy między posiadłościami biskupów warmińskich a posiadłościami krzyżackimi został więc szczegółowo wytyczony pod koniec XIV wieku w drodze porozumień i rozstrzygniętych sporów sądowych (ostatni wpłynął na bieg granicy w pobliżu Reszla) i przetrwał do I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r.
 |
| Bartąg |
Po 1375 roku zaczęła się krzyżacka kolonizacja niedoszłych terytoriów warmińskich – górnego biegu Krutyni i Babantu, między innymi przez rycerski ród Wildenawów z dolnego Śląska według jednych źródeł, a z Czech według innych.
 |
| Ruś |
Ustępliwości Henryka Sorboma Warmia zawdzięcza więc terytorialne zubożenie w stosunku do nadania papieskiego z 1243 roku.
Jego następcom nie udało się już znacząco powiększyć terytorium Warmii.
W 1505 roku Łukasz Watzenrode nabył część Mierzei Wiślanej i Szkarpawę, terytorium obejmujące bagna i archipelag wysp wzdłuż Zalewu Wiślanego. W 1530 roku Maurycy Ferber odsprzedał Szkarpawę Gdańskowi.
W 1508 roku król Zygmunt Stary nadał Warmii Tolkmicko i wsie: Podgrodzie, Krzyżewo, Karszewo. W 1569 roku miejscowości te zwrócono królowi Zygmuntowi Augustowi.
W 1522 roku Zygmunt Stary przyłączył do Warmii Pasłęk. Miasto wróciło do państwa zakonnego w 1525 roku na mocy traktatu krakowskiego.
Późniejsze nieistotne zmiany terytorialne Warmii były już tylko następstwem rewizji istniejących znaków granicznych.
 |
| Nowa Wieś |
 |
| Nowa Wieś |
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku urzędnicy króla Prus przestali respektować granice Warmii i dokonali własnego podziału administracyjnego jej terytorium. Głównym wyznacznikiem odrębności Warmii i Mazur stało się wyznanie. Jednakże w XIX wieku i ta odrębność się chwiała.
Przykładem chociażby dzisiejsza katolicka Nowa Wieś założona przez ewangelickich Mazurów spod Jedwabna, w której wybudowano kościół ewangelicki z myślą również o Mazurach zamieszkujących nieistniejącą już przemysłową osadę Jełguń (huta szkła). Żeby nie musieli się fatygować na nabożeństwa do Olsztyna lub Pasymia.
 |
| Olsztyn |
 |
| Olsztyn |
Podobnie działo się w Olsztynie. Pod zamkiem wybudowano w 1877 roku kościół ewangelicko-augsburski, który zastąpił ewangelikom zamkową salę refektarza udostępnioną na ich potrzeby w 1773 roku. W 1913 roku wybudowano na Zatorzu ewangelicki kościół garnizonowy Armii Cesarstwa Niemiec.
 |
| Orzechowo |
 |
| Klebark Wielki |
 |
| Purda |
W takim historycznym kontekście spór o granice Warmii, toczony przez purystów z adwersarzami podchodzącymi do tematu liberalnie, traci znaczenie. Nie wiemy wszak, czy graniczne znaki jeszcze w ogóle istnieją poza kamieniami i głazami, albo czy nie zostały przemieszczone. Możemy co najwyżej domyślać się przebiegu granic na podstawie starych map lub protokołów z rewizji sporządzanych przez zainteresowane strony pod nadzorem wysłanników króla Polski, w trakcie których starano się odświeżać graniczne znaki. Nie sądzę jednak, by ktokolwiek po 1772 roku zaprzątał sobie głowę utrzymaniem historycznych rozgraniczeń.
 |
| Barczewo |
 |
| Barczewo |
 |
| Biskupiec |
 |
| Reszel |
 |
| Reszel |
 |
| Reszel |
 |
| Gietrzwałd |
Faktem jest, że także mnie, sezonowego Warmiaka, drażni mylenie Warmii z równie ukochanymi Mazurami, niemniej na południowym pograniczu, w pasie o szerokości od kilkunastu kilometrów od Ząbia do Butryn w stronę Łyny i Jedwabna do kilkudziesięciu kilometrów od linii Butryny, Purda, Biskupiec w stronę Pasymia, Dźwierzut, Sorkwit, Mrągowa, Piecek, Babięt, Krutynia, Ukty, Szczytna owo mylenie już tak nie razi. Podobnie w sąsiedztwie Reszla, gdzie biskupom odebrano podczas ostatniej istotnej korekty granicznej 400 włók ziemi, zapewne w okolicach Świętej Lipki i Bezławek. Do 1374 roku tereny te były jeszcze Warmią z racji kolonizacji prowadzonej przez biskupów władających diecezją warmińską.
 |
| Orneta |
 |
| Krosno koło Ornety |
 |
| Lidzbark Warmiński |
 |
| Lidzbark Warmiński |
 |
| Lidzbark Warmiński |
Źródła:
Achremczyk S., Warmia, Olsztyn 2000, ISBN 978-83-89775-22-1
Praca zbiorowa pod red. Izabeli Lewandowskiej, Trwanie Warmii – 600 lat Butryn, Purda-Olsztyn 2012, ISBN 978-83-931640-1-1, ISBN 978-83-87031-32-9
Laskowski J., Gdzie Warmia spotyka Mazury – Gmina Purda, Olsztyn 2024, ISBN 978-83-963158-6-1
Popławski A.K., Ludzie dnia wczorajszego, Olsztyn 2018, ISBN 978-83-952970-0-7.
Kujawski W., Przewodniki po Warmii, Mazurach, Prusach Górnych i Powiślu, Wyd. QMK, cała biblioteka od pierwszego wydania.
Kujawski W., Cel podróży-Oberland, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, Tom 20, Wrocław maj 2024
 |
| Morąg |
 |
| Morąg |
 |
| Morąg |
 |
| Morąg |
