wtorek, 30 czerwca 2020

WARMIA SZEPTEM - CZĘŚĆ II: COŚ WIĘCEJ NIŻ TYLKO MIEJSCE NA ZIEMI 6. OSADNICTWO W ENKLAWIE


Jezioro Kiernoz Wielki

5. OSADNICTWO W ENKLAWIE [1], [2], [10], [21]

Jełguń


Krzyżacy, którzy złamali ostatecznie opór pruskich plemion około 1283 roku (kolejne powstania niedobitków pruskich plemion już nigdy nie osiągnęły skali zrywu pod przywództwem Herkusa Monte), długo uchylali się od kolonizowania południowych rubieży państwa zakonnego. Podobnie postępowali włodarze diecezji warmińskiej.



















Olsztyn

Osadnictwo wymagało budowy dróg komunikacyjnych, którymi mogliby się przemieszczać Jaćwingowie, Żmudzini i Litwini będący na liście kolejnych celów wojowniczego zakonu. Puszcza miała ułatwiać obronę zakonnych i diecezjalnych terytoriów wyposażonych w linię zamków na północy. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto budowę warowni, które w zamyśle zapobiegałyby dokuczliwym najazdom Litwinów. Wybierano miejsca, w których zazwyczaj były niegdyś drewniane i ziemne fortyfikacje lub grodziska Prusów.





Ruś

W sąsiedztwie enklawy najwcześniej powstały zamki: biskupi w Olsztynie na miejscu drewniano-ziemnej strażnicy z 1334 r. i krzyżacki w Olsztynku (w połowie XIV wieku). Wokół nich zaczęły powstawać wsie zakładane na prawie chełmińskim. Pierwszą lokowano Ruś, dzisiaj na północnym skraju rezerwatu Las Warmiński. Akt lokacyjny wydano pruskim bartnikom już w 1331 roku, lecz domostwa wzniesiono znacznie później, po powstaniu Bartążka (1335, Jarot (1342) czy Bartąga (1345). Nazwę Rusi wywodzi się między innymi od pruskiego czasownika rusite – ciec.

Klebark wielki

Następnie wydano akty lokacyjne dla Patryk i Silic (1350); Klewek (1352); Klebarka Małego i Wielkiego (1357); Kaborna, Trękusa, Trękuska (1359) zasiedlonych przez czterech braci, Prusów, w sąsiedztwie Jeziora Linowskiego; dla Linowa, Pajtun i Pajtuńskiego Młyna (1374); dla Purdki, pierwotnie Purden Minor w sąsiedztwie jeziora Purda, nazywanej w dokumencie lokacyjnym z 1374 roku także Bienengut.




Kaborno

Okolice Silic

Pasym

Pasym

W sąsiedztwie warowni w Olsztynie i Pasymiu, po ustaniu wszelkich sporów granicznych między państwem zakonnym a diecezją (1375), kapituła warmińska wydała kolejne akty lokacyjne: w 1380 roku dla Prejłowa i Marcinkowa. 










Most nad Kośną pod Marcinkowem

Marcinkowo na wzniesieniu nad Kośną założył Marcin von Leysen, prawdopodobnie z Łajs pod Gietrzwałdem (nie z Łajsu nad Kośnem), otrzymawszy 15 włók gruntu.

Purdka nad Kośną

W 1384 roku Jan von Razergenow przystąpił do zakładania Purdy (Purdy Wielkiej). W 1417 roku kapituła musiała odnowić przywilej lokacyjny po niszczycielskim najeździe wojsk polsko-litewskich. Ponowne wydanie przywileju lokacyjnego nastąpiło w 1503 roku. W tym samym roku wzniesiono murowany kościół pod wezwaniem świętego Michała. Zastąpił drewniany kościółek postawiony dla miejscowych bartników około 1400 roku.

Kośna pod Purdą

Nerwik lokowano w 1392 roku na miejscu staropruskiej warowni i wałów ziemnych broniących okolice przed Litwinami [16].

Okolice Butryn i Przykopu

Moją enklawę zaczęto zasiedlać dopiero po bitwie pod Grunwaldem. Kapituła warmińska wydała akt lokacyjny Butryn 3 listopada 1412 roku Bibikienowi i Kninkenowi, osadźcom pruskim, którzy wystąpili do Fromborka w imieniu ziomków o wydanie aktu założycielskiego na prawie pruskim, odmianie prawa chełmińskiego stosowanej wobec lojalnych Prusów. Nazwę wsi wywodzi się od pruskiego wutris – kowal. Z czasem nazwa ewoluowała. W 1415 wieś nazywano Wuttrienen, w 1576 – Putrinen, w 1615 -  Wutrienen i Wotrinen. Mazowszanie pojawili się w Butrynach pod koniec XV wieku.

Pasym

W 1857 roku Butryny rozrosły się o kolonię Nowe Butryny. Nazywano ją Chaberkowem. Prawdopodobnie z powodu ubogich gleb. Zboża poprzerastane chabrami uchodziły za świadectwo biedy. Mieszkańcy utrzymywali się więc z gospodarki leśnej. W okresie międzywojennym Maria Zientarowa-Malewska i Anna Kiwit-Samulowska zorganizowały tutaj polską szkołę [32].
















Bałdy - panorama o świcie

W 1418 roku Wielki Mistrz Zakonu nadał rycerzowi Hartmanowi 60 łanów w sąsiedztwie Butryn w zamian za obowiązek świadczenia służby konnej w zbroi w wojennej potrzebie. To początek Bałd, wsi, której nazwę wywiedziono od imienia Prusa Baudie. Kim był dla Hartmana? Źródła milczą. Dzisiaj Bałdy to przede wszystkim placówka naukowa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Tutaj ulokowano między innymi fraktalne anteny ogólnoeuropejskiego radioastronomicznego systemu nasłuchiwania Galaktyki (Drogi Mlecznej) i sąsiadujących z nią przestrzeni międzygalaktycznych. Najcelniejsze nawiązanie do spuścizny naukowej Mikołaja Kopernika, który tym okolicom przywracał życie po wojnach polsko-krzyżackich.

Olsztyn

Zgniłocha, pierwsza od strony Nidzicy wieś enklawy położona w pobliżu jeziora Gim, powstała w 1696 roku dzięki staraniom zarządu lasów książęcych. Ulokowano ją przy trakcie wiodącym z Warszawy przez Nidzicę do Olsztyna. Jego przedłużenie sięgało Królewca. Korzystne położenie sprzyjało stosunkowo szybkiemu rozwojowi osady.


















Enklawa rzeki Czarnej

Nowa Kaletka, kolejna wieś przed Butrynami, była najpierw kolonią Kaletki (dzisiaj Starej Kaletki) założonej w XVII wieku. Została wyodrębniona w 1827 roku. Szybko stała się ważniejsza – przez nią przebiegał trakt do Butryn. Była świadkiem wielu dramatycznych wydarzeń: pożarów, epizodów wojennych i walki o polskość tutejszych mieszkańców na przełomie XIX i XX wieku. Tutaj uczył się Michał Lengowski, warmiński poeta i etnograf. Maria Zientara-Malewska organizowała po I wojnie światowej polskie przedszkole [32]. Kilka innych osób prowadziło polskie szkoły w Nowej Kaletce i w pobliskich miejscowościach. W najtrudniejszych chwilach dla przyznających się do polskości Warmiaków i Mazurów w weimarskich a potem nazistowskich Prusach.

Jezioro Omulew

Jezioro Omulew

Starą Kaletkę założono w XVII wieku. Była osadą smolarzy. Nie kaletników, chociaż jej nazwę wywodzi się od kalety, mieszka na pieniądze. Najwcześniejsze wzmianki o wsi pochodzą z 1658 i 1673 roku. Dzisiaj wieś leży nad zarastającym jeziorem w otoczeniu starego lasu. Odwiedzając ją miewam wrażenie, że czas tutaj wolniej płynie. Stąd nad Jezioro Łańskie wiedzie dukt, którym można dojść do południowej granicy starodrzewu Lasu Warmińskiego i do półwyspu Lalka.

Kurki

Pokrzywy założono w latach dwudziestych XIX wieku z myślą o robotnikach leśnych. 

Orzechowo

Sąsiedni Nowy Przykop jest od 1928 odrębną miejscowością. Zaistniał w latach dwudziestych XX wieku jako kolonia Przykopu znana pod nazwą Dziuchy lub Jaśniewo.












Jezioro Kalwa pod Miłukami

Nowa Wieś powstała na początku XIX wieku. Protokoły założycielskie, potwierdzające zawarcie wiecznej dzierżawy między zarządem lasów królewskich a osadnikami spod Nidzicy i Szczytna, spisano w 1801 i 1802 roku. Jednakże pierwszy sołtys, Tomasz Dominik, Mazur spod Jedwabna, złożył przysięgę sołecką dopiero w 1816 roku. Nowa Wieś rozrosła się po likwidacji huty szkła w Jełguniu.

Nowa Wieś

Jełguń założono w miejscu starych osad z epoki kamiennej i z czasów kształtowania się wczesnej pruskiej wspólnoty plemiennej. Miejscowość rozrastała się wokół karczmy przy trakcie z Olsztyna do Nidzicy i huty szkła wybudowanej w 1785 roku, której wyroby trafiały do Królewca, Elbląga, Gdańska. Do dzisiaj zachowały się w rezerwacie Las Warmiński brukowane drogi. Ostatecznie wieś zniknęła w latach trzydziestych XX wieku, kiedy Łańsk stał się terenem łowieckim Wielkiego Łowczego III Rzeszy, Hermana Göringa.

Jełguń

Łajs założono w 1708 roku na podstawie aktu lokacyjnego zarządu lasów królewskich. Nazwę wsi wywiedziono ze staropruskiego słowa lauks oznaczającego pole wydarte lasom. Nic jednak nie wskazuje na jakiekolwiek powiązania wsi z historią plemion pruskich. Przed II wojną światową przyjeżdżali tu wczasowicze z Królewca i Berlina. Łajs nazywano z tego powodu Gold Grube. Być może przesmyk między Jeziorem Łajskim a jeziorem Kośno przedstawiał w czasach pruskich wartość obronną, lecz brak wzmianek o tego rodzaju odkryciach.

Łajs

W okolicy jest wiele śladów świadczących o egzystencji dawnych osadników. W dolinie bobrów przylegającej do Bałd są pozostałości starej grobli, która spiętrzała wodę dla nieistniejącego już młyna. Miejsce to stało się ostoją czarnego dzięcioła ustanowioną przez nadleśnictwo w Jedwabnie. Bobry uczyniły z tego miejsca przyrodniczy zakątek na miarę ścisłego rezerwatu przyrody. Niestety lobby myśliwskie nadal górą. Wzdłuż doliny biegnącej skrajem Bałd i Kopanek stoją ambony.

Kurki

Nieopodal Kurek (dawnego miejsca kultu pruskiej bogini urodzaju Curche) i naprzeciwko Ząbia istniały w XVIII i XIX wieku osady Dzierzguny i Dzierzguński Młyn. Ulokowano je po drugiej stronie Jeziora Łańskiego między ujściem Dzierzgunki wpadającej do jeziora w sąsiedztwie ujścia Łyny a dzisiejszym matecznikiem dzikich zwierząt na obszernym występie wschodniego brzegu. Droga wzdłuż jeziora wiedzie w pewnej chwili przez wysoką groblę, z której widać początek obiecującej doliny. Był tutaj młyn napędzany nurtem spiętrzonej strugi. W dolinie ciągnącej się na przestrzeni ponad dwóch kilometrów w stronę Starej Kaletki i opasującej Dzierzguny od wschodu były stawy hodowlane. Zostały po nich zarośnięte oczka - siedliska ptactwa wodnego, żerowiska bielików, myszołowów, orlików, wszędobylskich kruków.

Dolina Dzierzgunki

Dzierzguny zaistniały w dokumentach archiwalnych jako Dziergunk (1755), Dzierdzunka (1772), Diergunka (1785), Dziersgunken (1790), Dziergunken (1820), Dzyrzgunken (1868), Dzyrgunka (1875), Dziergunka (1879), Dzierzgunka (1881). Ów bałagan nazewniczy próbowali zmienić Niemcy w 1938 roku, nadając miejscu nazwę Kiebitzbruch (krzyk czajki?, złamana czajka?) i zastępując nazwę Dziergunkenmühle (Dzierzguński Młyn) nazwą Kiebitzbruchmühle [33]. Zmiany się nie przyjęły. Dzisiaj nazwę przypisano Leśnictwu Dzierzguny z siedzibą w… Nowej Kaletce. Z dala od jeziora i rzeki. Po obu wsiach została budząca zdziwienie plątanina leśnych dróg raniących monolit wzniesień w sąsiedztwie jeziora.

Przykop

Sam Przykop powstał w XV wieku na podstawie aktu lokacyjnego wydanego przez Kapitułę Warmińską 4 lutego 1475 roku. Dokument finalizował wieloletnie starania przybyłych z południa Mazowszan i mieszkańców Butryn o założenie odrębnej wsi.









Jezioro Serwent

Te krótkie notki pokazują, jak opieszale przebiegało osadnictwo w enklawie i w sąsiedztwie. Przyczyną słabe gleby, puszczańskie otoczenie, rzeźba terenu utrudniająca budowę dróg, mnóstwo naturalnych przeszkód: nieobliczalnych rzek, rozległych bagien, rynnowych jezior w otoczeniu stromych moren… i skłonność krzyżackich a potem pruskich władz do utrzymywania pogranicza w stanie dzikości…

Jezioro Łańskie

Okolice te w latach trzydziestych XX wieku stały się zapleczem dla poligonu wojskowego w Muszakach, lotniska w Szymanach i szkół wojskowych. Pas nadgraniczny służył  skrytej koncentracji Wermachtu przed napaścią na Polskę we wrześniu 1939 roku.

Pajtuński Młyn

W 1945 roku hitlerowcy liczyli na powstrzymanie ofensywy Armii Czerwonej na zbudowanych w pośpiechu liniach obronnych, jednakże zabrakło im wyobraźni i determinacji Finów, którzy na przełomie 1939 i 1940 roku przeciwstawili sowieckiej agresji taktykę  mobilnych jednostek specjalnych i ruchliwej partyzantki. W styczniu 1945 roku przewaga Armii Czerwonej była miażdżąca, a jej determinacja i doświadczenie zdobyte kosztem milionów ofiar nieporównanie większe…

Olsztyn

Źródła:

[1] Praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Altmajera: Księga Edenu 1992-2017. Olsztyn 2017





















Brzeźno Łyńskie

[10] Encyklopedia Warmii i Mazur: Źródło internetowe http://encyklopedia.warmia.mazury.pl

[16] Max Toeppen, Emil von Behring: Źródło internetowe - https://pl.wikipedia.org/wiki/Olsztynek

[21] Stanisław Achremczyk: Warmia. Wydawnictwo Littera. Olsztyn 2011.

Barczewo

[32] Maria Zientara-Malewska: Wspomnienia nauczycielki. Wydawnictwo Pojezierze. Olsztyn 1985

[33] Dzierzguny: Źródło internetowe - https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzierzgunka


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz