3. ŚLADAMI PREHISTORII [2]
 |
| Przykopska kapliczka |
Przykop i Nowy Przykop to idealne miejsca do
rozpoczęcia spacerów śladami prehistorycznej wędrówki ludów, która rozpoczęła
się podczas ustępowania lodowców.
 |
| Nowy Przykop |
Pierwsze artefakty odkrywano już w XIX wieku
po przekształceniu Królestwa Prus w Cesarstwo Niemieckie II Rzeszy w
następstwie zwycięskiej wojny francusko-pruskiej w 1871 r. Badania
archeologiczne rozpoczęto w ramach zainicjowanej przez kanclerza Ottona von
Bismarcka polityki Kulturkampfu.
 |
| Bałdy |
Miały dowieść germańskiego wymiaru tutejszej historii. Cokolwiek by jednak nie
mówić o politycznym podtekście starań pruskich archeologów, odkryli oni już w
1876 r. w Bałdach pierwsze ślady kultury amfor kulistych z trzeciego
tysiąclecia przed naszą erą: grobowiec megalityczny (zapachniało klimatem
Stonehenge) w formie kamiennej skrzyni znacznych rozmiarów, naczynia gliniane,
bursztynowy paciorek, krzemienne siekierki. Oznakowanie miejsca nie przetrwało.
Przypuszczalnie było położone między Bałdami a Kopankami nad doliną bobrów w
sąsiedztwie Jeziora Łajskiego.
 |
| Przykop |
|
Badania przyspieszono w okresie poprzedzającym
wybuch II wojny światowej. Teren Bałd, Kopanek i Przykopu obfitował w
pozostałości starych cmentarzysk i śladów osadniczych [38, 39]. Nazwę Kopanek
wywodzono od pruskiego kop
oznaczającego miejsce pochówku; Przykopu zaś od słowa oznaczającego sąsiedztwo kopu [25]. Autorzy innych publikacji
wywodzą natomiast nazwy obu wsi od podłużnych wałów obronnych wyznaczających
(być może) południową granicę galindzkiego terytorium grodowego Bertingen [12], [13].
 |
| Przykop |
W latach trzydziestych XX wieku odkryto w
Przykopie cmentarzyska charakterystyczne dla kultury przeworskiej z czasów
epoki żelaza (z okresu świetności imperium rzymskiego pomiędzy II wiekiem przed
naszą erą a II wiekiem naszej ery), oraz cmentarzyska zawierające pochówki w
kamiennych kręgach i około 200 grobów popielnicowych i jamowych z czasów
bytności przedstawicieli kultury wielbarskiej oraz Gotów w okresie od I do IV
wieku naszej ery.
 |
| Gdzieś w Butrynach |
Nieco dalej, w Butrynach, Chaberkowie (dawniej
Nowych Butrynach) i Jełguniu, odkryto w tym samym czasie krzemienne i kamienne
siekierki i toporki.
 |
| Butryny |
Wykopaliska z końca XX przeprowadzone w
Bałdach przyczyniły się jeszcze do odkrycia cmentarza popielnicowego z przełomu
II i I tysiąclecia przed naszą erą.
 |
| Gdzieś w Bałdzkim Piecu |
Jeszcze dalej od Przykopu odkryto kolejne
ślady starożytnej wędrówki ludów. Najstarsze pochodzą z czasów środkowej epoki
kamiennej datowanej na VIII-V tysiąclecie przed naszą erą.
 |
| Jezioro Kośno między Łajsem a Mendrynami |
W Mendrynach, w 1935
roku, nieopodal nieistniejącej już leśniczówki nad północną częścią jeziora
Kośno natrafiono na nóż kościany z VII tysiąclecia przed naszą erą (artefakt
charakterystyczny dla kultury świderskiej). Trochę później niemieccy
archeolodzy natrafili, chodząc wzdłuż zachodniego brzegu Kośna, na krzemienne
zbrojniki, którymi wzmacniano krawędzie grotów strzał i harpunów albo noży
myśliwskich. Podobne przedmioty znaleziono na polach Tylkowa po wschodniej
stronie Kośna.
 |
| Chaberkowo |
 |
| Jełguń |
Jezioro Jełguń jest kojarzone zwykle z
nieistniejącą już wsią Jełguń. Tymczasem jego okolice zasiedlano od tysiącleci.
W 1985 roku odsłonięto tutaj ślady pozostawione przez reprezentantów kultury
ceramiki sznurowej u schyłku III tysiąclecia przed naszą erą – relikty
prymitywnej osady. Na wzgórzach otaczających jezioro z południa i zachodu
odkryto cmentarz popielnicowy z przełomu II i I tysiąclecia przed naszą erą –
kurhany ziemne i kamienno-ziemne oznakowane dzisiaj słupem wyciosanym z
granitu. Ów zakątek, który był także świadkiem walk Krzyżaków z Prusami
dowodzonymi przez utalentowanego Glappa podczas największego pruskiego powstania,
spowija teraz cisza rezerwatu przyrody – Lasu Warmińskiego.
 |
| Nieopodal Nowej Kaletki |
Pozostałości z powrotu Gotów i Galindów znad
Morza Czarnego po rozbiciu państwa gockiego przez Hunów, datowane na okres od
IV do VI wieku naszej ery, w którym kształtowała się wczesna kultura pruska,
znaleziono w 1898 roku a potem w latach trzydziestych XX wieku na terenie
Butryn i Nowej Kaletki. Odkopano ozdoby z brązu, srebra, złota, bursztynu
wytwarzane przez Sasów, Frankonów, Alemanów, Skandynawów, Bizantyjczyków, a
także zapinki, sprzączki, miecze w inkrustowanych pochwach, uprzęże, zawieszki
z Sambii. Obok natrafiono też na pochówki w popielnicach okienkowych. Wszystko
to świadczyło o poziomie kulturowym tutejszych plemion i rozwiniętych
kontaktach handlowych z najodleglejszymi regionami Europy.
 |
| Ruś |
Rozszerzając krąg poszukiwań frapujących
miejsc wokół Przykopu i Nowego Przykopu, nie sposób pominąć zbrojniki z
pracowni krzemieniarskiej odkrytej w Kielarach (dzisiaj będących częścią Rusi
rozlokowanej nad Łyną tuż za rezerwatem Las Warmiński). Odnalezione w 1935 roku
artefakty pochodziły z okresu między VIII a V tysiącleciem przed naszą erą.
 |
| Kurki w sąsiedztwie Ząbia |
Podobne znaleziska z tego okresu odnotowano w 1936 i 1937 roku w lasach między
jeziorami: Łańskim i Plusznem (zbrojniki, łuk, sidła, kościany harpun) i w
Rybakach nad Jeziorem Łańskim (ślady pracowni krzemieniarskiej); a w latach
2000 i 2001 roku w Ząbiu na zachodnim brzegu Jeziora Łańskiego (grot liściowy).
 |
| Ruś |
Z III tysiąclecia przed naszą erą pochodzą
szczątki prymitywnych domów, gliniane garnki, ślady po prymitywnej hodowli i
raczkującym rolnictwie nad Jeziorem Kielarskim nieopodal Rusi; kamienne i
krzemienne siekierki i toporki w Rusi i Ząbiu za przełomem Łyny i Jeziorem
Łańskim. Z przełomu natomiast III i II tysiąclecia przed naszą erą – artefakty
kultury ceramiki sznurowej: płaskie cmentarzysko, grób mężczyzny i kobiety o
rysach lapońskich i najbardziej spektakularny, odsłonięty w Ząbiu, grób
bursztynowego wojownika o nordyckich rysach (175 cm wzrostu – wysokiego jak na
owe czasy), zabitego najprawdopodobniej ciosem kamiennej siekierki. Ze
szczątkami wojownika złożono do grobu naszyjnik, pas, bransolety z
bursztynowych paciorków.
 |
| W Lesie Warmińskim nad Łyną |
Owe artefakty odkryto na przełomie XX i XXI
stulecia w zakątku między jeziorkiem Ząbie a Jeziorem Łańskim. Można tam
dopłynąć ze szlaku górnej Łyny, wybierając w zachodnim brzegu Jeziora Łańskiego
zatoczkę o mulistym dnie. Za wystającymi z wody szczątkami dużych drewnianych
pomostów.
 |
| Kurki |
W Kurkach odkryto siekierkę z brązu i
pozostałości po wyrobach z bursztynu datowane na okres między XVII a VII
wiekiem przed naszą erą. Archeolodzy twierdzą, że w tym czasie doszło do
ponownego zaludnienia tych terenów po exodusie przedstawicieli kultury
przeworskiej i towarzyszących im Gotów ku Morzu Czarnemu (pod koniec młodszej
epoki kamiennej). W okolicach Plusk i Ząbia natrafiono na kurhany ziemne i
kamienno-ziemne z przełomu II i I tysiąclecia przed naszą erą.
 |
| Jezioro Łańskie |
Ślady kultury kurhanów zachodniobajtyjskich z
VI wieku przed naszą erą (wczesnej epoki żelaza) w formie szczątków osad
odkryto w Ząbiu nad Jeziorem Łańskim i w Pluskach nad jeziorem Pluszne. Podobną
osadę odkryto nieopodal Kurek na wyspie Jeziora Świętego, ostatniego z jezior
na szlaku Marózki przed jej ujściem do Łyny. Została przebadana przez
archeologów z Towarzystwa Naukowego Pruthenia podczas spływu kajakowego w 2007
r. [26] oraz archeologów Uniwersytetu Gdańskiego i Warszawskiego w latach 2008
– 2010 [27]. Znaleziono wtedy między innymi odłamki ceramiki użytkowej,
kościane i kamienne narzędzia, zbrojniki, kamienne żarno, kości zwierząt, ślady
ognisk. Nic jednak nie świadczyło o tym, że ktoś próbował tutaj założyć osadę
obronną. Wyspa, acz stosunkowo wysoka (do 2 metrów nad wodą), ma raptem
osiemset metrów powierzchni. Dość na jeden domek z ogródkiem lecz nie na
warownię. Dzisiaj jest niewielką ostoją kormoranów. Została częściowo zalana
skutkiem przegrodzenia Marózki tamą za mostem na szosie z Jedwabna do
Olsztynka.
 |
| Stara Kaletka |
Ślady osadnictwa z okresu od II wieku przed
naszą erą do II wieku naszej ery odkryto (poza Przykopem) także w Rybakach nad
Jeziorem Łańskim i w Ząbiu. Ząbie, gdzie Łyna kluczy szeroką doliną od jeziora
Kiernoz Wielki do Jeziora Łańskiego, przyciągało uwagę ówczesnych nomadów. Na
przestrzeni kilku tysięcy lat zostawili po sobie przedmioty dowodzące wędrówki
ludów, przekształceń społecznych będących następstwem wdrażania rolnictwa i
hodowli udomowionych zwierząt, w końcu przemian kulturowych, postępu technicznego,
dzięki któremu mieszkańcy posiedli umiejętności wytapiania i obróbki metali,
szczególnie żelaza.
 |
| Trękus |
 |
| Trękus |
 |
| Trękus |
 |
| Chata warmińska w Trękusie |
W 1886 roku pruscy archeolodzy odkryli między
innymi w Trękusie nieopodal szosy z Olsztyna do Pasymia i Szczytna, a także w
Łańsku, cmentarzyska Gotów i przedstawicieli kultury wielbarskiej ze wczesnego
średniowiecza, z okresu od I do IV wieku. Na cmentarzyskach odsłonięto pochówki
w kamiennych kręgach.
 |
| Kaborno |
Kilkanaście lat później okryli także osadę i dwa
cmentarze w Kielarach (dzisiaj w Rusi). Kiedy enklawa zaczęła pustoszeć (okres
od VII do VIII wieku), prawdopodobnie skutkiem upadku handlu bursztynem po
rozpadzie imperium rzymskiego, z tamtych czasów pozostały szczątki dwóch wałów
obronnych między Jeziorem Kielarskim a lokalną szosą z Butryn do Olsztyna i w
pobliżu jeziora Dłużek. Wały w pobliżu Dłużka zostały prawdopodobnie
zdewastowane w 1944 roku podczas budowy linii obronnej od Zgniłochy przez Czarny Piec do Dłużka, na
którą składały się betonowe bunkry i rów przeciwczołgowy. Umocnienia nie
powstrzymały czerwonoarmistów III gwardyjskiego korpusu kawalerii generała
Nikołaja Oślikowskiego. Przeniknęli przez nie praktycznie bez walki, kierując
się wprost do Olsztyna.
 |
| Purda |
Późniejsze średniowiecze, okres historii
nowożytnej, a potem czasy nam współczesne odcisnęły na tych okolicach swoiste
piętno. Przyczyniły się do zatarcia prehistorycznych świadectw. Enklawa, część
historycznego pogranicza Warmii, Oberlandu, Mazur z Mazowszem, do 1945 roku
leżąca przy granicy jeśli nie wrogich to co najmniej niechętnych sobie państw,
została pozbawiona spektakularnych zabytków. Nie ocalało nawet oznakowanie
miejsc archeologicznych odkryć. Dających wyobrażenie o ewolucji, jaką przeszli
mieszkańcy tych terenów od ustąpienia ostatniej epoki lodowcowej.
 |
| Purda |
Źródła:
[2]
Praca zbiorowa pod redakcją Izabeli Lewandowskiej: Trwanie Warmii 600 lat
Butryn. Urząd Gminy w Purdzie, Agencja Wydawnicza REMIX. Purda – Olsztyn 2012
[12]
Robert Klimek: Wały podłużne w Nerwiku, gmina Purda, województwo
warmińsko-mazurskie. Pruthenia tom I 2006. Str. 112,
 |
| Purdka |
[13]
Robert Klimek: Funkcjonowanie i obecny stan zachowania średniowiecznych wałów
podłużnych w południowej części dominium warmińskiegoPruthenia tom III 2008
[25]
Stanisław Czachorowski: Łajs – niecodzienny przewodnik po okolicy, przyrodzie i
historii. Źródło internetowe. Łajs 2006
[26]
Robert Klimek: Święte jeziora Prusów. Pruthenia tom VI. Olsztyn 2009.
 |
| Bartąg |
[27]
Agnieszka Jaremek, Magdalena Nowakowska: Swaderki, st. I (Wyspa na Jeziorze
Świętym). Badania w roku 2010. Światowid. Rocznik Instytutu Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego. Archeologia pradziejowa i średniowieczna
archeologia Polski. Tom VIII 2009-2010.
[38] Ewidencja zabytków archeologicznych Gminy
Purda.
[39] Ewidencja zabytków Gminy Purda
Babo i chlopie witajcie w Przykopie. Podoba mi sie!
OdpowiedzUsuń