WARMIA SZEPTEM - CZĘŚĆ II: COŚ WIĘCEJ NIŻ TYLKO MIEJSCE NA ZIEMI 4. ŚLADAMI PREHISTORII

3. ŚLADAMI PREHISTORII [2]

Przykopska kapliczka

Przykop i Nowy Przykop to idealne miejsca do rozpoczęcia spacerów śladami prehistorycznej wędrówki ludów, która rozpoczęła się podczas ustępowania lodowców. 

Nowy Przykop

Pierwsze artefakty odkrywano już w XIX wieku po przekształceniu Królestwa Prus w Cesarstwo Niemieckie II Rzeszy w następstwie zwycięskiej wojny francusko-pruskiej w 1871 r. Badania archeologiczne rozpoczęto w ramach zainicjowanej przez kanclerza Ottona von Bismarcka polityki Kulturkampfu. 

Bałdy

Miały dowieść germańskiego wymiaru tutejszej historii. Cokolwiek by jednak nie mówić o politycznym podtekście starań pruskich archeologów, odkryli oni już w 1876 r. w Bałdach pierwsze ślady kultury amfor kulistych z trzeciego tysiąclecia przed naszą erą: grobowiec megalityczny (zapachniało klimatem Stonehenge) w formie kamiennej skrzyni znacznych rozmiarów, naczynia gliniane, bursztynowy paciorek, krzemienne siekierki. Oznakowanie miejsca nie przetrwało. Przypuszczalnie było położone między Bałdami a Kopankami nad doliną bobrów w sąsiedztwie Jeziora Łajskiego.

Przykop

Badania przyspieszono w okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej. Teren Bałd, Kopanek i Przykopu obfitował w pozostałości starych cmentarzysk i śladów osadniczych [38, 39]. Nazwę Kopanek wywodzono od pruskiego kop oznaczającego miejsce pochówku; Przykopu zaś od słowa oznaczającego sąsiedztwo kopu [25]. Autorzy innych publikacji wywodzą natomiast nazwy obu wsi od podłużnych wałów obronnych wyznaczających (być może) południową granicę galindzkiego terytorium grodowego Bertingen [12], [13].

Przykop

W latach trzydziestych XX wieku odkryto w Przykopie cmentarzyska charakterystyczne dla kultury przeworskiej z czasów epoki żelaza (z okresu świetności imperium rzymskiego pomiędzy II wiekiem przed naszą erą a II wiekiem naszej ery), oraz cmentarzyska zawierające pochówki w kamiennych kręgach i około 200 grobów popielnicowych i jamowych z czasów bytności przedstawicieli kultury wielbarskiej oraz Gotów w okresie od I do IV wieku naszej ery.

Gdzieś w Butrynach

Nieco dalej, w Butrynach, Chaberkowie (dawniej Nowych Butrynach) i Jełguniu, odkryto w tym samym czasie krzemienne i kamienne siekierki i toporki.

Butryny

Wykopaliska z końca XX przeprowadzone w Bałdach przyczyniły się jeszcze do odkrycia cmentarza popielnicowego z przełomu II i I tysiąclecia przed naszą erą.

Gdzieś w Bałdzkim Piecu

Jeszcze dalej od Przykopu odkryto kolejne ślady starożytnej wędrówki ludów. Najstarsze pochodzą z czasów środkowej epoki kamiennej datowanej na VIII-V tysiąclecie przed naszą erą. 

Jezioro Kośno między Łajsem a Mendrynami

W Mendrynach, w 1935 roku, nieopodal nieistniejącej już leśniczówki nad północną częścią jeziora Kośno natrafiono na nóż kościany z VII tysiąclecia przed naszą erą (artefakt charakterystyczny dla kultury świderskiej). Trochę później niemieccy archeolodzy natrafili, chodząc wzdłuż zachodniego brzegu Kośna, na krzemienne zbrojniki, którymi wzmacniano krawędzie grotów strzał i harpunów albo noży myśliwskich. Podobne przedmioty znaleziono na polach Tylkowa po wschodniej stronie Kośna.

Chaberkowo

Jełguń

Jezioro Jełguń jest kojarzone zwykle z nieistniejącą już wsią Jełguń. Tymczasem jego okolice zasiedlano od tysiącleci. W 1985 roku odsłonięto tutaj ślady pozostawione przez reprezentantów kultury ceramiki sznurowej u schyłku III tysiąclecia przed naszą erą – relikty prymitywnej osady. Na wzgórzach otaczających jezioro z południa i zachodu odkryto cmentarz popielnicowy z przełomu II i I tysiąclecia przed naszą erą – kurhany ziemne i kamienno-ziemne oznakowane dzisiaj słupem wyciosanym z granitu. Ów zakątek, który był także świadkiem walk Krzyżaków z Prusami dowodzonymi przez utalentowanego Glappa podczas największego pruskiego powstania, spowija teraz cisza rezerwatu przyrody – Lasu Warmińskiego.

Nieopodal Nowej Kaletki

Pozostałości z powrotu Gotów i Galindów znad Morza Czarnego po rozbiciu państwa gockiego przez Hunów, datowane na okres od IV do VI wieku naszej ery, w którym kształtowała się wczesna kultura pruska, znaleziono w 1898 roku a potem w latach trzydziestych XX wieku na terenie Butryn i Nowej Kaletki. Odkopano ozdoby z brązu, srebra, złota, bursztynu wytwarzane przez Sasów, Frankonów, Alemanów, Skandynawów, Bizantyjczyków, a także zapinki, sprzączki, miecze w inkrustowanych pochwach, uprzęże, zawieszki z Sambii. Obok natrafiono też na pochówki w popielnicach okienkowych. Wszystko to świadczyło o poziomie kulturowym tutejszych plemion i rozwiniętych kontaktach handlowych z najodleglejszymi regionami Europy.

Ruś

Rozszerzając krąg poszukiwań frapujących miejsc wokół Przykopu i Nowego Przykopu, nie sposób pominąć zbrojniki z pracowni krzemieniarskiej odkrytej w Kielarach (dzisiaj będących częścią Rusi rozlokowanej nad Łyną tuż za rezerwatem Las Warmiński). Odnalezione w 1935 roku artefakty pochodziły z okresu między VIII a V tysiącleciem przed naszą erą. 

Kurki w sąsiedztwie Ząbia

Podobne znaleziska z tego okresu odnotowano w 1936 i 1937 roku w lasach między jeziorami: Łańskim i Plusznem (zbrojniki, łuk, sidła, kościany harpun) i w Rybakach nad Jeziorem Łańskim (ślady pracowni krzemieniarskiej); a w latach 2000 i 2001 roku w Ząbiu na zachodnim brzegu Jeziora Łańskiego (grot liściowy).

Ruś

Z III tysiąclecia przed naszą erą pochodzą szczątki prymitywnych domów, gliniane garnki, ślady po prymitywnej hodowli i raczkującym rolnictwie nad Jeziorem Kielarskim nieopodal Rusi; kamienne i krzemienne siekierki i toporki w Rusi i Ząbiu za przełomem Łyny i Jeziorem Łańskim. Z przełomu natomiast III i II tysiąclecia przed naszą erą – artefakty kultury ceramiki sznurowej: płaskie cmentarzysko, grób mężczyzny i kobiety o rysach lapońskich i najbardziej spektakularny, odsłonięty w Ząbiu, grób bursztynowego wojownika o nordyckich rysach (175 cm wzrostu – wysokiego jak na owe czasy), zabitego najprawdopodobniej ciosem kamiennej siekierki. Ze szczątkami wojownika złożono do grobu naszyjnik, pas, bransolety z bursztynowych paciorków.

W Lesie Warmińskim nad Łyną

Owe artefakty odkryto na przełomie XX i XXI stulecia w zakątku między jeziorkiem Ząbie a Jeziorem Łańskim. Można tam dopłynąć ze szlaku górnej Łyny, wybierając w zachodnim brzegu Jeziora Łańskiego zatoczkę o mulistym dnie. Za wystającymi z wody szczątkami dużych drewnianych pomostów.

Kurki

W Kurkach odkryto siekierkę z brązu i pozostałości po wyrobach z bursztynu datowane na okres między XVII a VII wiekiem przed naszą erą. Archeolodzy twierdzą, że w tym czasie doszło do ponownego zaludnienia tych terenów po exodusie przedstawicieli kultury przeworskiej i towarzyszących im Gotów ku Morzu Czarnemu (pod koniec młodszej epoki kamiennej). W okolicach Plusk i Ząbia natrafiono na kurhany ziemne i kamienno-ziemne z przełomu II i I tysiąclecia przed naszą erą.

Jezioro Łańskie

Ślady kultury kurhanów zachodniobajtyjskich z VI wieku przed naszą erą (wczesnej epoki żelaza) w formie szczątków osad odkryto w Ząbiu nad Jeziorem Łańskim i w Pluskach nad jeziorem Pluszne. Podobną osadę odkryto nieopodal Kurek na wyspie Jeziora Świętego, ostatniego z jezior na szlaku Marózki przed jej ujściem do Łyny. Została przebadana przez archeologów z Towarzystwa Naukowego Pruthenia podczas spływu kajakowego w 2007 r. [26] oraz archeologów Uniwersytetu Gdańskiego i Warszawskiego w latach 2008 – 2010 [27]. Znaleziono wtedy między innymi odłamki ceramiki użytkowej, kościane i kamienne narzędzia, zbrojniki, kamienne żarno, kości zwierząt, ślady ognisk. Nic jednak nie świadczyło o tym, że ktoś próbował tutaj założyć osadę obronną. Wyspa, acz stosunkowo wysoka (do 2 metrów nad wodą), ma raptem osiemset metrów powierzchni. Dość na jeden domek z ogródkiem lecz nie na warownię. Dzisiaj jest niewielką ostoją kormoranów. Została częściowo zalana skutkiem przegrodzenia Marózki tamą za mostem na szosie z Jedwabna do Olsztynka.

Stara Kaletka

Ślady osadnictwa z okresu od II wieku przed naszą erą do II wieku naszej ery odkryto (poza Przykopem) także w Rybakach nad Jeziorem Łańskim i w Ząbiu. Ząbie, gdzie Łyna kluczy szeroką doliną od jeziora Kiernoz Wielki do Jeziora Łańskiego, przyciągało uwagę ówczesnych nomadów. Na przestrzeni kilku tysięcy lat zostawili po sobie przedmioty dowodzące wędrówki ludów, przekształceń społecznych będących następstwem wdrażania rolnictwa i hodowli udomowionych zwierząt, w końcu przemian kulturowych, postępu technicznego, dzięki któremu mieszkańcy posiedli umiejętności wytapiania i obróbki metali, szczególnie żelaza.

Trękus

Trękus

Trękus

Chata warmińska w Trękusie

W 1886 roku pruscy archeolodzy odkryli między innymi w Trękusie nieopodal szosy z Olsztyna do Pasymia i Szczytna, a także w Łańsku, cmentarzyska Gotów i przedstawicieli kultury wielbarskiej ze wczesnego średniowiecza, z okresu od I do IV wieku. Na cmentarzyskach odsłonięto pochówki w kamiennych kręgach. 

Kaborno

Kilkanaście lat później okryli także osadę i dwa cmentarze w Kielarach (dzisiaj w Rusi). Kiedy enklawa zaczęła pustoszeć (okres od VII do VIII wieku), prawdopodobnie skutkiem upadku handlu bursztynem po rozpadzie imperium rzymskiego, z tamtych czasów pozostały szczątki dwóch wałów obronnych między Jeziorem Kielarskim a lokalną szosą z Butryn do Olsztyna i w pobliżu jeziora Dłużek. Wały w pobliżu Dłużka zostały prawdopodobnie zdewastowane w 1944 roku podczas budowy linii obronnej od  Zgniłochy przez Czarny Piec do Dłużka, na którą składały się betonowe bunkry i rów przeciwczołgowy. Umocnienia nie powstrzymały czerwonoarmistów III gwardyjskiego korpusu kawalerii generała Nikołaja Oślikowskiego. Przeniknęli przez nie praktycznie bez walki, kierując się wprost do Olsztyna.

Purda

Późniejsze średniowiecze, okres historii nowożytnej, a potem czasy nam współczesne odcisnęły na tych okolicach swoiste piętno. Przyczyniły się do zatarcia prehistorycznych świadectw. Enklawa, część historycznego pogranicza Warmii, Oberlandu, Mazur z Mazowszem, do 1945 roku leżąca przy granicy jeśli nie wrogich to co najmniej niechętnych sobie państw, została pozbawiona spektakularnych zabytków. Nie ocalało nawet oznakowanie miejsc archeologicznych odkryć. Dających wyobrażenie o ewolucji, jaką przeszli mieszkańcy tych terenów od ustąpienia ostatniej epoki lodowcowej.

Purda

Źródła:

[2] Praca zbiorowa pod redakcją Izabeli Lewandowskiej: Trwanie Warmii 600 lat Butryn. Urząd Gminy w Purdzie, Agencja Wydawnicza REMIX. Purda – Olsztyn 2012

[12] Robert Klimek: Wały podłużne w Nerwiku, gmina Purda, województwo warmińsko-mazurskie. Pruthenia tom I 2006. Str. 112,

Purdka

[13] Robert Klimek: Funkcjonowanie i obecny stan zachowania średniowiecznych wałów podłużnych w południowej części dominium warmińskiegoPruthenia tom III 2008

[25] Stanisław Czachorowski: Łajs – niecodzienny przewodnik po okolicy, przyrodzie i historii. Źródło internetowe. Łajs 2006

[26] Robert Klimek: Święte jeziora Prusów. Pruthenia tom VI. Olsztyn 2009.

Bartąg

[27] Agnieszka Jaremek, Magdalena Nowakowska: Swaderki, st. I (Wyspa na Jeziorze Świętym). Badania w roku 2010. Światowid. Rocznik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Archeologia pradziejowa i średniowieczna archeologia Polski. Tom VIII 2009-2010.

[38] Ewidencja zabytków archeologicznych Gminy Purda.

[39] Ewidencja zabytków Gminy Purda