 |
| Jezioro Kiernoz Wielki |
5. OSADNICTWO W ENKLAWIE [1], [2], [10], [21]
 |
| Jełguń |
Krzyżacy, którzy złamali ostatecznie opór
pruskich plemion około 1283 roku (kolejne powstania niedobitków pruskich
plemion już nigdy nie osiągnęły skali zrywu pod przywództwem Herkusa Monte),
długo uchylali się od kolonizowania południowych rubieży państwa zakonnego.
Podobnie postępowali włodarze diecezji warmińskiej.
 |
| Olsztyn |
Osadnictwo wymagało budowy dróg
komunikacyjnych, którymi mogliby się przemieszczać Jaćwingowie, Żmudzini i
Litwini będący na liście kolejnych celów wojowniczego zakonu. Puszcza miała
ułatwiać obronę zakonnych i diecezjalnych terytoriów wyposażonych w linię
zamków na północy. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto budowę warowni, które w
zamyśle zapobiegałyby dokuczliwym najazdom Litwinów. Wybierano miejsca, w
których zazwyczaj były niegdyś drewniane i ziemne fortyfikacje lub grodziska
Prusów.
 |
| Ruś |
W sąsiedztwie enklawy najwcześniej powstały
zamki: biskupi w Olsztynie na miejscu drewniano-ziemnej strażnicy z 1334 r. i
krzyżacki w Olsztynku (w połowie XIV wieku). Wokół nich zaczęły powstawać wsie
zakładane na prawie chełmińskim. Pierwszą lokowano Ruś, dzisiaj na północnym
skraju rezerwatu Las Warmiński. Akt lokacyjny wydano pruskim bartnikom już w
1331 roku, lecz domostwa wzniesiono znacznie później, po powstaniu Bartążka
(1335, Jarot (1342) czy Bartąga (1345). Nazwę Rusi wywodzi się między innymi od
pruskiego czasownika rusite – ciec.
 | |
| Klebark wielki |
Następnie wydano akty lokacyjne dla Patryk i
Silic (1350); Klewek (1352); Klebarka Małego i Wielkiego (1357); Kaborna,
Trękusa, Trękuska (1359) zasiedlonych przez czterech braci, Prusów, w
sąsiedztwie Jeziora Linowskiego; dla Linowa, Pajtun i Pajtuńskiego Młyna
(1374); dla Purdki, pierwotnie Purden
Minor w sąsiedztwie jeziora Purda, nazywanej w dokumencie lokacyjnym z 1374
roku także Bienengut.
 |
| Kaborno |
 |
| Okolice Silic |
 |
| Pasym |
 |
| Pasym |
W sąsiedztwie warowni w Olsztynie i Pasymiu,
po ustaniu wszelkich sporów granicznych między państwem zakonnym a diecezją
(1375), kapituła warmińska wydała kolejne akty lokacyjne: w 1380 roku dla
Prejłowa i Marcinkowa.
 |
| Most nad Kośną pod Marcinkowem |
Marcinkowo na wzniesieniu nad Kośną założył Marcin von
Leysen, prawdopodobnie z Łajs pod Gietrzwałdem (nie z Łajsu nad Kośnem),
otrzymawszy 15 włók gruntu.
 |
| Purdka nad Kośną |
W 1384 roku Jan von Razergenow przystąpił do
zakładania Purdy (Purdy Wielkiej). W 1417 roku kapituła musiała odnowić
przywilej lokacyjny po niszczycielskim najeździe wojsk polsko-litewskich.
Ponowne wydanie przywileju lokacyjnego nastąpiło w 1503 roku. W tym samym roku
wzniesiono murowany kościół pod wezwaniem świętego Michała. Zastąpił drewniany
kościółek postawiony dla miejscowych bartników około 1400 roku.
 |
| Kośna pod Purdą |
Nerwik lokowano w 1392 roku na miejscu
staropruskiej warowni i wałów ziemnych broniących okolice przed Litwinami [16].
 |
| Okolice Butryn i Przykopu |
Moją enklawę zaczęto zasiedlać dopiero po
bitwie pod Grunwaldem. Kapituła warmińska wydała akt lokacyjny Butryn 3
listopada 1412 roku Bibikienowi i Kninkenowi, osadźcom pruskim, którzy
wystąpili do Fromborka w imieniu ziomków o wydanie aktu założycielskiego na
prawie pruskim, odmianie prawa chełmińskiego stosowanej wobec lojalnych Prusów.
Nazwę wsi wywodzi się od pruskiego wutris
– kowal. Z czasem nazwa ewoluowała. W 1415 wieś nazywano Wuttrienen, w 1576 – Putrinen,
w 1615 - Wutrienen i Wotrinen. Mazowszanie pojawili się w Butrynach pod koniec XV wieku.
 |
| Pasym |
W 1857 roku Butryny rozrosły się o kolonię
Nowe Butryny. Nazywano ją Chaberkowem. Prawdopodobnie z powodu ubogich gleb.
Zboża poprzerastane chabrami uchodziły za świadectwo biedy. Mieszkańcy
utrzymywali się więc z gospodarki leśnej. W okresie międzywojennym Maria
Zientarowa-Malewska i Anna Kiwit-Samulowska zorganizowały tutaj polską szkołę
[32].
 |
| Bałdy - panorama o świcie |
W 1418 roku Wielki Mistrz Zakonu nadał
rycerzowi Hartmanowi 60 łanów w sąsiedztwie Butryn w zamian za obowiązek
świadczenia służby konnej w zbroi w wojennej potrzebie. To początek Bałd, wsi,
której nazwę wywiedziono od imienia Prusa Baudie.
Kim był dla Hartmana? Źródła milczą. Dzisiaj Bałdy to przede wszystkim placówka
naukowa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Tutaj ulokowano między innymi
fraktalne anteny ogólnoeuropejskiego radioastronomicznego systemu nasłuchiwania
Galaktyki (Drogi Mlecznej) i sąsiadujących z nią przestrzeni
międzygalaktycznych. Najcelniejsze nawiązanie do spuścizny naukowej Mikołaja
Kopernika, który tym okolicom przywracał życie po wojnach polsko-krzyżackich.
 |
| Olsztyn |
Zgniłocha, pierwsza od strony Nidzicy wieś
enklawy położona w pobliżu jeziora Gim, powstała w 1696 roku dzięki staraniom
zarządu lasów książęcych. Ulokowano ją przy trakcie wiodącym z Warszawy przez
Nidzicę do Olsztyna. Jego przedłużenie sięgało Królewca. Korzystne położenie
sprzyjało stosunkowo szybkiemu rozwojowi osady.
 |
| Enklawa rzeki Czarnej |
Nowa Kaletka, kolejna wieś przed Butrynami,
była najpierw kolonią Kaletki (dzisiaj Starej Kaletki) założonej w XVII wieku.
Została wyodrębniona w 1827 roku. Szybko stała się ważniejsza – przez nią
przebiegał trakt do Butryn. Była świadkiem wielu dramatycznych wydarzeń:
pożarów, epizodów wojennych i walki o polskość tutejszych mieszkańców na przełomie
XIX i XX wieku. Tutaj uczył się Michał Lengowski, warmiński poeta i etnograf.
Maria Zientara-Malewska organizowała po I wojnie światowej polskie przedszkole
[32]. Kilka innych osób prowadziło polskie szkoły w Nowej Kaletce i w
pobliskich miejscowościach. W najtrudniejszych chwilach dla przyznających się
do polskości Warmiaków i Mazurów w weimarskich a potem nazistowskich Prusach.
 |
| Jezioro Omulew |
 |
| Jezioro Omulew |
Starą Kaletkę założono w XVII wieku. Była
osadą smolarzy. Nie kaletników, chociaż jej nazwę wywodzi się od kalety, mieszka na pieniądze.
Najwcześniejsze wzmianki o wsi pochodzą z 1658 i 1673 roku. Dzisiaj wieś leży
nad zarastającym jeziorem w otoczeniu starego lasu. Odwiedzając ją miewam
wrażenie, że czas tutaj wolniej płynie. Stąd nad Jezioro Łańskie wiedzie dukt,
którym można dojść do południowej granicy starodrzewu Lasu Warmińskiego i do
półwyspu Lalka.
 |
| Kurki |
Pokrzywy założono w latach dwudziestych XIX
wieku z myślą o robotnikach leśnych.
 |
| Orzechowo |
Sąsiedni Nowy Przykop jest od 1928 odrębną
miejscowością. Zaistniał w latach dwudziestych XX wieku jako kolonia Przykopu
znana pod nazwą Dziuchy lub Jaśniewo.
 |
| Jezioro Kalwa pod Miłukami |
Nowa Wieś powstała na początku XIX wieku.
Protokoły założycielskie, potwierdzające zawarcie wiecznej dzierżawy między
zarządem lasów królewskich a osadnikami spod Nidzicy i Szczytna, spisano w 1801
i 1802 roku. Jednakże pierwszy sołtys, Tomasz Dominik, Mazur spod Jedwabna,
złożył przysięgę sołecką dopiero w 1816 roku. Nowa Wieś rozrosła się po likwidacji
huty szkła w Jełguniu.
 |
| Nowa Wieś |
Jełguń założono w miejscu starych osad z epoki
kamiennej i z czasów kształtowania się wczesnej pruskiej wspólnoty plemiennej.
Miejscowość rozrastała się wokół karczmy przy trakcie z Olsztyna do Nidzicy i
huty szkła wybudowanej w 1785 roku, której wyroby trafiały do Królewca,
Elbląga, Gdańska. Do dzisiaj zachowały się w rezerwacie Las Warmiński brukowane
drogi. Ostatecznie wieś zniknęła w latach trzydziestych XX wieku, kiedy Łańsk
stał się terenem łowieckim Wielkiego Łowczego III Rzeszy, Hermana Göringa.
 |
| Jełguń |
Łajs założono w 1708 roku na podstawie aktu
lokacyjnego zarządu lasów królewskich. Nazwę wsi wywiedziono ze staropruskiego
słowa lauks oznaczającego pole
wydarte lasom. Nic jednak nie wskazuje na jakiekolwiek powiązania wsi z historią
plemion pruskich. Przed II wojną światową przyjeżdżali tu wczasowicze z
Królewca i Berlina. Łajs nazywano z tego powodu Gold Grube. Być może przesmyk między Jeziorem Łajskim a jeziorem
Kośno przedstawiał w czasach pruskich wartość obronną, lecz brak wzmianek o
tego rodzaju odkryciach.
 |
| Łajs |
W okolicy jest wiele śladów świadczących o
egzystencji dawnych osadników. W dolinie bobrów przylegającej do Bałd są
pozostałości starej grobli, która spiętrzała wodę dla nieistniejącego już
młyna. Miejsce to stało się ostoją czarnego dzięcioła ustanowioną przez
nadleśnictwo w Jedwabnie. Bobry uczyniły z tego miejsca przyrodniczy zakątek na
miarę ścisłego rezerwatu przyrody. Niestety lobby myśliwskie nadal górą. Wzdłuż
doliny biegnącej skrajem Bałd i Kopanek stoją ambony.
 |
| Kurki |
Nieopodal Kurek (dawnego miejsca kultu
pruskiej bogini urodzaju Curche) i
naprzeciwko Ząbia istniały w XVIII i XIX wieku osady Dzierzguny i Dzierzguński
Młyn. Ulokowano je po drugiej stronie Jeziora Łańskiego między ujściem
Dzierzgunki wpadającej do jeziora w sąsiedztwie ujścia Łyny a dzisiejszym
matecznikiem dzikich zwierząt na obszernym występie wschodniego brzegu. Droga
wzdłuż jeziora wiedzie w pewnej chwili przez wysoką groblę, z której widać
początek obiecującej doliny. Był tutaj młyn napędzany nurtem spiętrzonej
strugi. W dolinie ciągnącej się na przestrzeni ponad dwóch kilometrów w stronę
Starej Kaletki i opasującej Dzierzguny od wschodu były stawy hodowlane. Zostały
po nich zarośnięte oczka - siedliska ptactwa wodnego, żerowiska bielików,
myszołowów, orlików, wszędobylskich kruków.
 |
| Dolina Dzierzgunki |
Dzierzguny zaistniały w dokumentach
archiwalnych jako Dziergunk (1755), Dzierdzunka (1772), Diergunka (1785), Dziersgunken
(1790), Dziergunken (1820), Dzyrzgunken (1868), Dzyrgunka (1875), Dziergunka
(1879), Dzierzgunka (1881). Ów
bałagan nazewniczy próbowali zmienić Niemcy w 1938 roku, nadając miejscu nazwę Kiebitzbruch (krzyk czajki?, złamana
czajka?) i zastępując nazwę Dziergunkenmühle
(Dzierzguński Młyn) nazwą Kiebitzbruchmühle
[33]. Zmiany się nie przyjęły. Dzisiaj nazwę przypisano Leśnictwu Dzierzguny z
siedzibą w… Nowej Kaletce. Z dala od jeziora i rzeki. Po obu wsiach została
budząca zdziwienie plątanina leśnych dróg raniących monolit wzniesień w
sąsiedztwie jeziora.
 |
| Przykop |
Sam Przykop powstał w XV wieku na podstawie
aktu lokacyjnego wydanego przez Kapitułę Warmińską 4 lutego 1475 roku. Dokument
finalizował wieloletnie starania przybyłych z południa Mazowszan i mieszkańców
Butryn o założenie odrębnej wsi.
 |
| Jezioro Serwent |
Te krótkie notki pokazują, jak opieszale
przebiegało osadnictwo w enklawie i w sąsiedztwie. Przyczyną słabe gleby,
puszczańskie otoczenie, rzeźba terenu utrudniająca budowę dróg, mnóstwo
naturalnych przeszkód: nieobliczalnych rzek, rozległych bagien, rynnowych
jezior w otoczeniu stromych moren… i skłonność krzyżackich a potem pruskich
władz do utrzymywania pogranicza w stanie dzikości…
 |
| Jezioro Łańskie |
Okolice te w latach trzydziestych XX wieku
stały się zapleczem dla poligonu wojskowego w Muszakach, lotniska w Szymanach i
szkół wojskowych. Pas nadgraniczny służył
skrytej koncentracji Wermachtu przed napaścią na Polskę we wrześniu 1939
roku.
 |
| Pajtuński Młyn |
W 1945 roku hitlerowcy liczyli na
powstrzymanie ofensywy Armii Czerwonej na zbudowanych w pośpiechu liniach
obronnych, jednakże zabrakło im wyobraźni i determinacji Finów, którzy na
przełomie 1939 i 1940 roku przeciwstawili sowieckiej agresji taktykę mobilnych jednostek specjalnych i ruchliwej
partyzantki. W styczniu 1945 roku przewaga Armii Czerwonej była miażdżąca, a
jej determinacja i doświadczenie zdobyte kosztem milionów ofiar nieporównanie większe…
 |
| Olsztyn |
Źródła:
[1]
Praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Altmajera: Księga Edenu 1992-2017.
Olsztyn 2017
 |
| Brzeźno Łyńskie |
[10]
Encyklopedia Warmii i Mazur: Źródło internetowe http://encyklopedia.warmia.mazury.pl
[16]
Max Toeppen, Emil von Behring: Źródło internetowe - https://pl.wikipedia.org/wiki/Olsztynek
[21]
Stanisław Achremczyk: Warmia. Wydawnictwo Littera. Olsztyn 2011.
 |
| Barczewo |
[32]
Maria Zientara-Malewska: Wspomnienia nauczycielki. Wydawnictwo Pojezierze.
Olsztyn 1985
[33]
Dzierzguny: Źródło internetowe - https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzierzgunka
